Η αρχαία Χαλκίδα ή Χάλκεια, σύμφωνα με τον Κατάλογο των Πλοίων της Ιλιάδας, συμμετείχε με δύναμη πλοίων στην Τρωική Εκστρατεία. Αναφέρεται ως σημαντικό λιμάνι που πριν τους κλασικούς χρόνους ανήκε στους Κορίνθιους. Στα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου καταλήφθηκε από τους Αθηναίους, ενώ κατά την ελληνιστική περίοδο ενσωματώθηκε στο Αιτωλικό κράτος.
Ο αρχαίος οικισμός εκτείνεται σε χαμηλό παραθαλάσσιο λόφο αμέσως ανατολικά του χωριού Κάτω Βασιλική, στη δυτική πλευρά του οποίου έχει εξακριβωθεί η ύπαρξη αρχαίου λιμανιού. Η θέση εμφανίζει ενδείξεις κατοίκησης από την Τελική Νεολιθική (τέλη 4ης χιλιετίας) έως τον 2ο αι. π.Χ., με ενδιάμεσες φάσεις εγκατάλειψης και επανακατοίκησης. Τα στοιχεία από την αρχαϊκή φάση υποδηλώνουν ότι οι κάτοικοι του μικρού οικισμού, που είχε περισσότερο το χαρακτήρα εμπορείου, ασχολούνταν με την εξειδικευμένη παραγωγή λεπτότεχνων υφασμάτων.
Στους ύστερους κλασικούς χρόνους η κορυφή του λόφου οχυρώθηκε με τείχος. Η οχύρωση αυτή απετέλεσε τη βάση βυζαντινής οχύρωσης, η οποία ακολούθησε εν μέρει διαφορετική πορεία. Στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους (5ος – 6ος αι. μ.Χ.) στο επίπεδο πλάτωμα της κορυφής κτίστηκε τρίκλιτη βασιλική με αψίδα ενισχυμένη με πέντε αντηρίδες και εγκάρσιο νάρθηκα. Κατά το 10ο αι. μ.Χ. στο κεντρικό της κλίτος κτίστηκε άλλος ναΐσκος. Οι διαμορφώσεις που έγιναν στο χώρο κατά τους χριστιανικούς χρόνους είχαν ως αποτέλεσμα την καταστροφή παλαιότερων καταλοίπων, τα οποία φαίνεται ότι περιελάμβαναν έναν τουλάχιστον αρχαίο ναό.
Η Χαλκίδα διέθετε ξεχωριστό οχυρό σε απόσταση 1,5 χλμ. δυτικότερα, το οποίο χρησίμευε ως καταφύγιο σε περίπτωση κινδύνου. Βρισκόταν κτισμένο σε φυσικό άνδηρο στην ανατολική πλαγιά του όρους Βαράσοβα, το οποίο ήταν ομώνυμο της πόλης (όρος Χαλκίδα στην αρχαιότητα).
Πρόκειται για οχύρωση που αποτελείται από δύο μόνο παράλληλα σκέλη τείχους, καθώς ο τόπος ήταν κατά τα άλλα φυσικά οχυρός και απρόσιτος. Η οχύρωση αυτή, πιθανότατα του δεύτερου μισό του 4ου αι. π.Χ., διατηρείται πολύ καλά μέχρι το ύψος των παραθύρων των πύργων, ιδίως στο βόρειο σκέλος, και εξασφάλιζε καλό έλεγχο του θαλάσσιου περάσματος.
Ο αρχαιολογικός χώρος Χαλκίδας βρίσκεται στην περιοχή της Κάτω Βασιλικής Ναυπακτίας και έχει πρόσβαση μέσω της Εθνικής Οδού από τα Χάνια Γαβρολίμνης ή μέσω της Ιόνιας Οδού, ακολουθώντας την έξοδο 2 (κόμβος Γαβρολίμνης).
Ο χώρος δεν είναι επισκέψιμος, αν και μπορεί κανείς να τον επισκεφθεί, καθώς έχει ελεύθερη πρόσβαση. Περιορισμένες εργασίες ανάδειξης στο φρούριο της Βαράσοβας έχουν παλαιότερα πραγματοποιηθεί από τη ΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κ.Π.Σ (2000-2006) – Ε.Π. Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος.
