Ο αρχαιολογικός χώρος Πλευρώνας βρίσκεται σε απόσταση πέντε περίπου χιλιομέτρων βορειοδυτικά του Μεσολογγίου, στους νοτιοδυτικούς πρόποδες της οροσειράς Ζυγός. Έχει απευθείας πρόσβαση μέσω της Εθνικής Οδού Αντιρρίου – Ιωαννίνων ή μέσω της Ιόνιας Οδού, από την έξοδο 4, προς Μεσολόγγι.
Η Πλευρώνα κατείχε σημαντική θέση στην αιτωλική μυθολογία και όφειλε το όνομά της στον Πλευρώνα, γιο του γενάρχη της Αιτωλίας Αιτωλού. Αναφέρεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα ως πόλη που συμμετείχε στη δύναμη πλοίων που έστειλαν οι Αιτωλοί στην Τροία.
Η αρχική της θέση τοποθετείται στους λόφους Γυφτόκαστρο και Πετροβούνι, δύο περίπου χιλιόμετρα βόρεια του Μεσολογγίου. Σύμφωνα με τον Στράβωνα, καταστράφηκε ολοκληρωτικά το 234 π.Χ. από το Δημήτριο Β΄ τον Μακεδόνα, γνωστό ως Αιτωλικό. Η πόλη θεωρείται γενικά ότι ξανακτίστηκε σε άλλη θέση, δυτικότερα και ψηλότερα της αρχικής, η οποία είναι ευρύτερα γνωστή ως Κάστρο της Κυρά-Ρήνης. Η νέα θέση της πόλης επόπτευε όλη τη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου και ήταν οχυρωμένη με τείχος μήκους 2.360 μ., σε συνολική έκταση 235 στρεμμάτων. Στην κορυφή του περιβόλου υπήρχε ξεχωριστά οχυρωμένη ακρόπολη, σε υψόμετρο 370 μ., όπου πιθανότατα λατρευόταν η Αθηνά Αρακυνθία.
Η οχύρωση της Νέας Πλευρώνας είναι από τα εντυπωσιακότερα δείγματα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής της Αιτωλίας, καθώς σώζεται σε μεγάλο ύψος, με τις πύλες της, τους πύργους και τις κλίμακες ανόδου. Μέσα στον τειχισμένο χώρο διατηρείται η διάταξη του πολεοδομικού ιστού, που εν μέρει ακολουθούσε το ιπποδάμειο σύστημα, με κτιριακά συγκροτήματα οργανωμένα σε οικοδομικές νησίδες που περιβαλλόνταν από δρόμους.
Εκτός από ιδιωτικά κτίρια, στο εσωτερικό του περιβόλου εκτείνεται η αγορά της πόλης, με θεμέλια στοάς και άλλων δημοσίων κτισμάτων άγνωστης χρήσης, μεταξύ των οποίων γυμνάσιο ή στάδιο (;), καθώς και δεξαμενή, βάθρα αγαλμάτων και εξέδρες. Ένα από τα πιο ξεχωριστά μνημεία του χώρου είναι μία μεγάλη λαξευτή δεξαμενή (33 Χ 22 μ.), χωρητικότητας 2.500 μ.3, που διαιρείται εσωτερικά σε πέντε θαλάμους.
Τα νεκροταφεία της πόλης, περιελάμβαναν επιβλητικά μνημεία «μακεδονικού» τύπου και επιμελημένους ταφικούς περιβόλους. Η πόλη θεωρείται ότι διέθετε λιμάνι στη λιμνοθάλασσα, που κατά την επικρατέστερη άποψη βρισκόταν στη θέση Τρεις Εκκλησιές ή Σκαλί Μεσολογγίου και ήταν προστατευμένο με ξεχωριστή οχύρωση.
Ανάμεσα στα δημόσια οικοδομήματα της πόλης ξεχωρίζει το ιδιότυπο θέατρο, το οποίο είναι κτισμένο πάνω στο δυτικό τείχος του οχυρωματικού περιβόλου, κοντά στην κεντρική πύλη της οχύρωσης και έχει εξαιρετική θέα προς τη γύρω περιοχή.
Το θέατρο της Πλευρώνας είναι σχετικά μικρό και η χωρητικότητά του υπολογίζεται σε 1.000 περίπου θεατές. Το κοίλο είναι σχεδόν ίσο με ένα ημικύκλιο και έχει διαμορφωθεί στο φυσικό πρανές έδαφος. Αποτελείται τουλάχιστον από 22 βαθμίδες, από τις οποίες ορατές είναι οι 18, και διαιρείται σε 3 κερκίδες από 4 κλίμακες ανόδου. Διακρίνεται στο κάτω κοίλο και το επιθέατρο, χωρίς ενδιάμεσο διάζωμα. Στην πρώτη σειρά υπήρχαν τρεις προεδρίες, οι οποίες δεν έχουν διατηρηθεί καλά. Οι πάροδοι δεξιά και αριστερά της ορχήστρας είχαν τοξωτά υπέρθυρα τα οποία διαμορφώθηκαν στη δεύτερη φάση. Το σκηνικό οικοδόμημα είχε διώροφο προσκήνιο και ήταν προσαρμοσμένο πάνω στο τείχος, χρησιμοποιώντας ως βοηθητικό του χώρο (αποδυτήρια) έναν γειτονικό πύργο.
Το μνημείο χρονολογείται στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. Θεωρείται ότι κατασκευάστηκε παράλληλα με την ίδρυση της πόλης στη θέση αυτή μετά το 235 π.Χ., αρχικά ως βουλευτήριο, δηλαδή ως ένας στεγασμένος χώρος συνελεύσεων. Αργότερα, ίσως προς τα τέλη του 3ου αι. π.Χ. και την εκστρατεία του Φιλίππου Ε΄ εναντίον πόλεων της νότιας Αιτωλίας, μετατράπηκε σε θέατρο
με την προσθήκη σκηνής και την κατασκευή επιθεάτρου, το οποίο αύξησε την αρχική χωρητικότητά του.
Ο αρχαιολογικός χώρος Πλευρώνας έχει δεχθεί σημαντικές παρεμβάσεις ανάδειξης και αναστήλωσης μεταξύ των ετών 2002-2015, οι οποίες υλοποιήθηκαν από το Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων και Εκτέλεσης Αρχαιολογικών Έργων και στη εν συνέχεια από τη Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του ΥΠ.ΠΟ.Α, με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κ.Π.Σ. (2002-2009) και το Ε.Σ.Π.Α (2011-2015), μέσω του Ε.Π. της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας. Πρόκειται για το έργο «Προστασία, έρευνα και ανάδειξη τριών αρχαίων πόλεων του νομού Αιτωλοακαρνανίας: Πλευρώνα – Οινιάδες – Πάλαιρος».
Το επισκέψιμο τμήμα του αρχαιολογικού χώρου, το οποίο δεν περιλαμβάνει την ακρόπολη, διαθέτει χώρο στάθμευσης, κτίρια εξυπηρέτησης κοινού, πληροφοριακό υλικό και οριοθετημένες διαδρομές επισκεπτών.
Στο τέλος του 2023 ολοκληρώθηκε το έργο «Στερέωση, αποκατάσταση και ανάδειξη αρχαίου θεάτρου Πλευρώνας», το οποίο υλοποιήθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδας, με χρηματοδότηση από το Ε.Π. «ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 2014-2020». Το έργο περιελάμβανε εργασίες συντήρησης, στερέωσης, αναστήλωσης και προστασίας των δομικών μερών του μνημείου, συμπληρώσεις και συγκολλήσεις, τοποθέτηση σημάνσεων και πληροφοριακού υλικού.
Διεύθυνση: 302 00 Μεσολόγγι
Ωράριο λειτουργίας: Χειμερινό: 8.30-15.30, Θερινό: 8.30-15.30. Ο αρχαιολογικός χώρος κάθε Τρίτη είναι κλειστός.
Σύμφωνα με την με αρ. πρωτ. 75976/18-05-23 Απόφαση (ΦΕΚ 3320/Β/18-05-2023), η είσοδος δεσποζόμενων ζώων συντροφιάς στον αρχαιολογικό χώρο επιτρέπεται, υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, οι οποίες είναι αναρτημένες στην είσοδο του.
Τα Μουσεία και οι Αρχαιολογικοί Χώροι παραμένουν κλειστά την 25η και 26η Δεκεμβρίου, 1η Ιανουαρίου, 25η Μαρτίου, Κυριακή του Πάσχα και την Πρωτομαγιά, επίσημες αργίες του Κράτους. Τη Μεγάλη Παρασκευή λειτουργούν με ωράριο 12:00-17:00.
Τιμή εισιτηρίου: Ολόκληρο: 5 Eυρώ, Μειωμένο: 3 Ευρώ
Ελεύθερη είσοδος για όλους προβλέπεται: την πρώτη και τρίτη Κυριακή κάθε μήνα (από 1η Νοεμβρίου έως 31η Μαρτίου εκάστου έτους) και στις ακόλουθες ημερομηνίες: 6η Μαρτίου (Ημέρα Μνήμης Μελίνας Μερκούρη), 18η Απριλίου (Διεθνής Ημέρα Μνημείων), 18η Μαΐου (Διεθνής Ημέρα Μουσείων), Τελευταίο σαββατοκύριακο Σεπτεμβρίου (Διήμερο Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς), 28η Οκτωβρίου.
