Η Πλευρώνα βρίσκεται σε απόσταση πέντε περίπου χιλιομέτρων βορειοδυτικά του Μεσολογγίου, στους νοτιοδυτικούς πρόποδες της οροσειράς Ζυγός. Έχει απευθείας πρόσβαση μέσω της Εθνικής Οδού Αντιρρίου – Ιωαννίνων ή μέσω της Ιόνιας Οδού, από την έξοδο 4, προς Μεσολόγγι.
Η Πλευρώνα κατείχε σημαντική θέση στην αιτωλική μυθολογία και όφειλε το όνομά της στον Πλευρώνα, γιο του γενάρχη της Αιτωλίας Αιτωλού. Αναφέρεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα ως πόλη που συμμετείχε στη δύναμη πλοίων που έστειλαν οι Αιτωλοί στην Τροία.
Η αρχική της θέση τοποθετείται στους λόφους Γυφτόκαστρο και Πετροβούνι, δύο περίπου χιλιόμετρα βόρεια του Μεσολογγίου. Σύμφωνα με το Στράβωνα, καταστράφηκε ολοκληρωτικά το 234 π.Χ. από το Δημήτριο Β΄ τον Μακεδόνα, γνωστό ως Αιτωλικό.
Η πόλη θεωρείται γενικά ότι ξανακτίστηκε σε άλλη θέση, δυτικότερα και ψηλότερα της αρχικής, η οποία είναι ευρύτερα γνωστή ως Κάστρο της Κυρά-Ρήνης.
Η νέα θέση της πόλης επόπτευε όλη τη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου και ήταν οχυρωμένη με τείχος μήκους 2.360 μ. σε συνολική έκταση 235 στρεμμάτων.
Στην κορυφή του περιβόλου υπήρχε ξεχωριστά οχυρωμένη ακρόπολη, σε υψόμετρο 370 μ., όπου πιθανότατα λατρευόταν η Αθηνά Αρακυνθία.
Η οχύρωση της Νέας Πλευρώνας είναι από τα εντυπωσιακότερα δείγματα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής της Αιτωλίας, καθώς σώζεται σε μεγάλο ύψος, με τις πύλες της, τους πύργους και τις κλίμακες ανόδου. Μέσα στον τειχισμένο χώρο διατηρείται η διάταξη του πολεοδομικού ιστού, που εν μέρει ακολουθούσε το ιπποδάμειο σύστημα, με κτιριακά συγκροτήματα οργανωμένα σε οικοδομικές νησίδες περιβαλλόμενα από δρόμους. Εκτός από ιδιωτικά κτίρια, στο εσωτερικό του περιβόλου εκτείνεται η αγορά της πόλης, με θεμέλια στοάς και άλλων δημοσίων κτιρίων άγνωστης χρήσης, μεταξύ των οποίων γυμνάσιο ή στάδιο (;), καθώς και δεξαμενή, βάθρα αγαλμάτων και εξέδρες. Ένα από τα πιο ξεχωριστά μνημεία του χώρου είναι μία μεγάλη λαξευτή δεξαμενή (33 Χ 22 μ.), χωρητικότητας 2.500 μ.3, που διαιρείται εσωτερικά σε πέντε θαλάμους.
Τα νεκροταφεία της πόλης, περιελάμβαναν επιβλητικά μνημεία «μακεδονικού» τύπου και επιμελημένους ταφικούς περιβόλους. Η πόλη θεωρείται ότι διέθετε λιμάνι στη λιμνοθάλασσα, που κατά την επικρατέστερη άποψη βρισκόταν στη θέση Τρεις Εκκλησιές ή Σκαλί Μεσολογγίου και ήταν προστατευμένο με ξεχωριστή οχύρωση.
Ανάμεσα στα δημόσια οικοδομήματα της πόλης ξεχωρίζει το ιδιότυπο μικρό θέατρο, το οποίο είναι κτισμένο πάνω στο δυτικό τείχος του οχυρωματικού περιβόλου, κοντά στην κεντρική πύλη της οχύρωσης και έχει εξαιρετική θέα προς τη γύρω περιοχή.
Το μνημείο χρονολογείται στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. Το κοίλο είναι εν μέρει λαξευμένο στο φυσικό βράχο και διατηρεί τέσσερις κλίμακες και 16-17 σειρές εδωλίων, ενώ υπολογίζεται ότι αρχικά είχε 25-30 σειρές. Το σκηνικό οικοδόμημα είχε διώροφο προσκήνιο και ήταν προσαρμοσμένο πάνω στο τείχος, χρησιμοποιώντας ως βοηθητικό του χώρο (αποδυτήρια) έναν γειτονικό πύργο.
Ο αρχαιολογικός χώρος Πλευρώνας έχει δεχθεί σημαντικές παρεμβάσεις ανάδειξης και αναστήλωσης μεταξύ των ετών 2002-2015, οι οποίες υλοποιήθηκαν από το Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων και Εκτέλεσης Αρχαιολογικών Έργων και στη εν συνέχεια από τη Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του ΥΠ.ΠΟ.Α, με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κ.Π.Σ. (2002-2009) και το Ε.Σ.Π.Α (2011-2015), μέσω του Ε.Π. της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας. Πρόκειται για το έργο «Προστασία, έρευνα και ανάδειξη τριών αρχαίων πόλεων του νομού Αιτωλοακαρνανίας: Πλευρώνα – Οινιάδες – Πάλαιρος».
Στο τέλος του 2023 ολοκληρώθηκε το έργο «Στερέωση, αποκατάσταση και ανάδειξη αρχαίου θεάτρου Πλευρώνας», το οποίο υλοποιήθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδας, με χρηματοδότηση από το Ε.Π. «ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 2014-2020».
Το επισκέψιμο τμήμα του αρχαιολογικού χώρου, το οποίο δεν περιλαμβάνει την ακρόπολη, διαθέτει χώρο στάθμευσης, κτίρια εξυπηρέτησης κοινού, πληροφοριακό υλικό και οριοθετημένες διαδρομές επισκεπτών.
Διεύθυνση: 302 00 Μεσολόγγι
Ωράριο λειτουργίας: Χειμερινό: 8.30-15.30, Θερινό: 8.30-15.30
Ο αρχαιολογικός χώρος κάθε Τρίτη είναι κλειστός.
Σύμφωνα με την με αρ. πρωτ. 75976/18-05-23 Απόφαση (ΦΕΚ 3320/Β/18-05-2023), η είσοδος δεσποζόμενων ζώων συντροφιάς στον αρχαιολογικό χώρο επιτρέπεται, υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, οι οποίες είναι αναρτημένες στην είσοδο του.
Τα Μουσεία και οι Αρχαιολογικοί Χώροι παραμένουν κλειστά την 25η και 26η Δεκεμβρίου, 1η Ιανουαρίου, 25η Μαρτίου, Κυριακή του Πάσχα και την Πρωτομαγιά, επίσημες αργίες του Κράτους. Τη Μεγάλη Παρασκευή λειτουργούν με ωράριο 12:00-17:00.
Τιμή εισιτηρίου: Ολόκληρο: 3 Eυρώ, Μειωμένο: 2 Ευρώ
Από 1 Νοεμβρίου έως 31 Μαρτίου κάθε έτους ισχύει μειωμένο εισιτήριο για όλους τους επισκέπτες.
